29 Ekim 1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti (TC)bundan tam 56 yıl önce bugün yani 27 Mayıs 1960 tarihinde tarihinin ilk askeri darbesi ile tanışmıştı. TC’nin bu tarihinde gördüğü ilk askeri darbenin baş nedeninin Uşak’ta başlayan bir olay olduğunu ve darbeci askerlerin başında Uşaklı bir subayın olduğunu biliyor muydunuz? 27 Mayıs darbesine mühür vuran Uşak olayını ve Uşaklı Komutanı, Salih Kılınç sizler için araştırdı.
27 Mayıs darbesi neydi? Neden yapılmıştı? Sonu dramaik biten bu darbe sonucu, TC tarihinde bir başbakan ve 2 bakan asılmış, ondan sonra yaşanan süreçte, 12 Mart, 12 Eylül gibi askeri darbelere de yol açılmış, TC vatandaşları artık darbeleri kanıksamış hale gelmişti. Dilerseniz, önce bu 27 Maıs darbesi neydi? Bir hafızalrımzı yoklayalım:
“CUMHURİYET TARİHİNİN İLK ASKERİ DARBESİ”
27 Mayıs Darbesi.27 Mayıs 1960 tarihinde yapılan ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinde gerçekleşmiş ilk askerî darbe. Ayrıca 27 Mayıs Askerî Müdahalesi ya da 27 Mayıs İhtilâlı olarak da anılır. Darbe emir komuta zinciri içinde yapılmamıştır; 37 düşük rütbeli subayın planları ile icra edilmiştir. Kritik mevziler bu subayların ellerindeki asker ve silahlarla önce ordudaki komuta kademesinin etkisiz hale getirilmesi ile ele geçirilmiştir. Sonra cumhurbaşkanı ve hükümet üyeleri tutuklanarak, hükümet; 235 general ve 3 bin 500 civarında subay (daha çok albay, yarbay, binbaşı) emekliye sevk edilerek, ordu; 147 üniversite öğretim görevlisi görevden alınarak ve bazı üniversiteler kapatılıp el konularak, üniversiteler; 520 hakim ve yargıç görevden alınılarak, yargı kontrol altına alınmıştır.
Darbeden sonra darbeyi planlayan ve icra eden 37 düşük rütbeli subay ve Emekli Orgeneral, Cemal Gürsel'in oluşturduğu Millî Birlik Komitesi ülke yönetimini üstlendi.1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti'nin ülkeyi gitgide bir baskı rejimine ve kardeş kavgasına götürdüğü gerekçelerini[8] ileri sürerek Türk Silahlı Kuvvetleri içerisinde bir grup subay, 27 Mayıs 1960 sabahı ülke yönetimine bütünüyle el koydu.37 subaydan oluşan Millî Birlik Komitesi bu harekat ile anayasa ve TBMM'yi feshetti, siyasi faaliyetleri askıya aldı, Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Başbakan Adnan Menderes başta olmak üzere birçok Demokrat Partiliyi tutuklattı. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Rüştü Erdelhun, İstiklal Savaşı kahramanlarından Ali Fuat Paşa, Kore gazisi Tahsin Yazıcı ve emekli olduktan sonra DP'den milletvekili seçilen eski Ge14 Ekim 1960'ta başlayan Yassıada davaları, 11 ay 1 gün sürdü. 203 gün davalara bakıldı, 872 oturum yapıldı. 19 davaya bakıldı, 1068 tanık dinlendi ve yargılamalar hükmün açıklandığı 15 Eylül 1961 tarihinde son buldu.Genelkurmay Başkanı Mehmet Nuri Yamut da tutuklananlar arasındaydı.
14 Ekim 1960'ta başlayan Yassıada davaları, 11 ay 1 gün sürdü. 203 gün davalara bakıldı, 872 oturum yapıldı. 19 davaya bakıldı, 1068 tanık dinlendi ve yargılamalar hükmün açıklandığı 15 Eylül 1961 tarihinde son buldu. Yüksek Adalet Divanı 15 sanığı idam cezasına çarptırdı. Celâl Bayar, Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan oy birliği ile diğerleri oy çokluğu ile idam cezasına çarptırıldı. Sanıklardan Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961'de sabaha karşı, Adnan Menderes 17 Eylül 1961'de saat 13.30'da İmralı Adası'nda idam edildi. Celal Bayar’ın ise yaşı gereği ve yaptığı hizmetlerden dolayı idam kararı Müebbet hapse çevrildi.
27 MAYIS DARBESİNE YOL AÇAN OLAY UŞAK’TA YAŞANDI
Darbeciler, 27 Mayıs darbesine yol açan olaylar dizisinin Uşak’ta yaşanan İsmet İnönü paşa’nın taşlanması olayı olduğunu iddia ederler.17 Şubat 1959'da Menderes'in başkanlığında Londra'daki Kıbrıs görüşmelerine gelen Türk delegasyonunu taşıyan uçak Londra yakınlarında bir ormana düştü. Bu uçak kazasından Menderes'in yara almadan kurtulması iktidar ve muhalefet arasında bir yumuşamaya yol açsa da bu durum fazla sürmedi. 1959'un Nisan ayında CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, Batı Anadolu illerini kapsayan bir geziye çıktı. CHP'liler geziye "Büyük Taarruz" adını taktı. 29 Nisan'da İnönü Trikupis'i esir aldığı Uşak'ı "Büyük Taarruz"un ilk durağı olarak seçmiş ancak oraya ulaştığında taşlı saldırıya uğrayıp, başından yaralanmıştır. İçişleri Bakanının emriyle İnönü'nün gezisini engelleyen Uşak valisi İlhan Engin'e muhalif basın 'İktidarın "Uşak" Valisi' demeye başlamıştı.
Uşak Üniversitesi Tarihçi Doç. Dr. Mehmet Karayaman, Uşak’ta İnönün Taşlanması Olayının İçyüzü “ adlı kitabında bu olayı geniş biçimde anlatır. Karayaman Hoca, taşlanma olayını şöyle anlatır:
“İsmet Paşa Uşak garında istasyonda trene doğru ilerlerken, bu sırada, kalabalığın içinden atılan bir taş, İnönü’nün kafasına gelmiş, sendeleyen ve arkadan gelen kalabalığın itmesiyle yere düşen İnönü, kendi çabasıyla doğrularak, hiçbir şey olmamış gibi trene doğru ilerleyerek, trene binmiştir. İnönü vagonuna yerleştiğinde, gazetecilerin bindikleri vagon taşlanmaya başlamış, vagonun iki camı kırılmıştır.”
27 MAYIS’IN BAŞ AKTÖRLERİNDEN BİRİSİ UŞAKLIYDI
27 Mayıs darbesini tertipleyen Orgeneral Cemal Gürsel, Albay Ekrem Acuner, Albay Fazıl Akkoyunlu, Yarbay Refet Aksoylu, Albay Mucip Ataklı, Tuğgeneral İrfan Baştuğ Yarbay Rıfat Baykal, Binbaşı Emanullah Çelebi, Binbaşı Ahmet Er, Albay Alparslan Türkeş gibi 38 subayın içerisinde bir de Uşaklı bir general yer almaktaydı.
1907 yılında Eşme İlçesinde doğan, Tüm General Cemal Madanoğlu, 27 Mayıs darbesinin mimarlarındandı. 27 Mayıs 1960 günü, Orgeneral Ragıp Gümüşpala'nın cunta lideri kendisinden daha kıdemsiz ise 3. Ordu ile Ankara'ya yürüyüp isyana son vereceğini bildirmesi üzerine, İzmir’de bulunan Cemal Gürsel'in Ankara'ya getirilmesine kadar, Millî Birlik Komitesi'nin fiilen başkanlığını yaptı. 26 Mayıs 1960 gecesi, Tümgeneral rütbesi ile cuntanın gerçek lideri olarak 27 Mayıs Darbesi'ni yönetti. Milli Birlik Komitesi Güvenlik Komisyonu’nda görev aldı. Komite üyeliği ile birlikte, Ankara Sıkıyönetim Komutanlığını da üzerine aldı. Milli Birlik Komitesi üyeleri arasında çıkan ve bilhassa Cemal Gürsel ile kendisi arasında oluşan görüş ayrılığı yüzünden ve S.K.B kurulmasıyla ve onun sıkıyönetim komutanlığından çekilmesi istenmesi sonucu 6 Haziran 1961 de Komite üyeliği ile birlikte, Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı vazifelerinden Korgeneral rütbesindeyken istifa ederek emekli oldu. 22 Şubat 1962 ayaklanması, 20 Mayıs 1963 ayaklanması ve 9 Mart 1971 darbe teşebbüsüne katılmakla] suçlandı. Talihin garip cilvesidir kİ, 27 Mayıs darbesinin mimarlarından olan Uşaklı Paşa 12 Mart darbecileri tarafından, “Darbeci” olarak yargılanmış ve işkence görmüştü.
