Türkiye Büyük Millet Meclisi 1958 yılı Şubat ayı verilerine göre Uşak Evleri’nde 105 lojman ve 6 dükkan’dan oluşan proje hayata geçer. Bu kapsamda bu alana proje başlangıcında ” Emlak Kredi Bankası Uşak Evleri ” ismi verilse de sonraları halk arasında ismiyle anılır hale gelecektir.
Uşak Kent Merkezi içinde Osmanlıdan Cumhuriyeti ilk yıllarına devlet erki tarafından kurgulanan planlı imar ve iskan projeleri sırasıyla; Tatar Mahallesi,İslice Mahallesi,Paşa Caddesi,Uşak Şeker Fabrikasında lojmanları, Şeker Evleri,105 Evler,Ssk Evleri ve Halk Konutlar olarak birbirini takip eder.
Uşak 105 Evler Mahallesi Korunmalı mıydı?
Uşak 105 Evler Mahallesi; Geleneksel Anadolu konut özelliklerinden referans alınarak plan ve şemasıyla kendi dönemi içinde gelenekselin çağdaş yorumunu yaparak 1960 lı yıllarda devlet eliyle yapılan bahçeli ev tipolojisindeki konut kooperatif alanı olarak “yerel miras” kategorisinde bir modern mimarlık mirasıdır.
Uşak 105 Evler Mahallesi; Halen konut alanı olarak varolmaya devam etmekle birlikte, rant baskısı sonucunda, bir çoğu yıkılarak yüksek katlı konutlara dönüştürülmüştür. Bu kapsamda 105 Evler Mahallesinden bakiye kalan birkaç konut korumaya alınarak ve dahi kamulaştırılarak gelecek kuşaklara aktarılmalıdır.
Uşak Mimarlar Odası 105 Evler Mahallesi Hakkında ki Fikri Ne?
Uşak Mimarlar Odası Başkanı Çağlar Samancı Beye burası hakkında ki fikirlerini sorduğumuzda adığımız cevap şu şekilde oldu:
Uşak ilinde ki adıyla 105 evler /emlak konut evleri ,toplu konut projesinden çok bir yaşam hakkı , sosyal eşitlik , doğal yaşam kültürünün harmanlanmış düşüncesi ile ortaya çıkmış bir projedir .
Uşak Mimarlar Odası Başkanı Çağlar Samancı-26 Ekim 2020
Günümüzde yaşadığımız pandemi süreci ve doğal afetler ,tek katlı toprağa yakın bahçeli konut tasarımlarının ne denli değerli olduğunu ve bu anlayışla yapılmış 105 evler gibi mahallelere ihtiyacımızı bizlere tekrar hatırlatmıştır .
Yapıldığı dönemlerde her ne kadar şehir merkezinden uzak tasarlanmış bahçeli sosyal konut evleri gibi düşünülsede yaşamını bu evlerde geçirenler yada ziyaret edenlerin düşsel mimarilerinde izler bırakmıştır.
Günümüzde Uşak ilinde bu doku korunamamış olsada halen zamana direnen 10 a yakın yapı örneği bulunmaktadır.
Konut tasarım anlayışının her dönem ve bu gün en değerli tasarım ilkesi olarak kabul edilen tek katlı bahçeli konut tasarımının,bir zamanlar sosyal konut anlayışı kapsamında toplu konut olarak inşaa edilmiş olması ve bu alanların apartmanlara dönüşmüş olmasına bir o kadar düşündürücüdür.
Bu gün içinde bulunduğumuz pandemi süreci biz tasarımcılar ve kullanıcılara toprağın ne kadar değerli olduğunu evlerin içinde kaldığımız zaman içinde öğretmiştir.
Bu denli değerli olan toprağa ulaşma her insan için lüksden öte bir ihtiyaç olduğu net şekilde anlaşılmıştır. Toprağa ,ekolojik mimariye , enerji etkin yapılar anlayışı gelecekte nice 105 evlere ihtiyacımız olduğunu bizlere öğretmektedir .
Bu vesile ile bu değerli arşiv çalışması için ESKUDER başkanı sayın Ömer AŞCI’ya çok teşekkür ederim .
Uşak 105 Evler Mahallesinin Korumaya Esas Alınacak Özellikleri Nelerdir?
Uşak 105 Evler Mahallesi; Uşak kent merkezinin mekansal gelişim safahatında farklılaşan yeni yaşam modelleri sunan bu konut alanları ve tipleri, plan çözümleri ve kent içindeki konumlanma biçimleri ile “mimari değer”dir.
Uşak 105 Evler Mahallesi; belli bir dönemin ulusal ve uluslararası özelliklerini yansıttığı ve kolektif hafızanın önemli bir parçası olduğu için “tarihi belge değeri” niteliğindedir.
Uşak 105 Evler Mahallesi; Uşak Kent Merkezinde Cumhuriyet modernleşmesinin başta gelen mimari örneklerini barındıran, kent yaşamını biçimlendiren ve işlevsel olarak kente katkıda bulunmayı sürdüren bir konumdadır.
Uşak 105 Evler Mahallesi;Uşak şehrinin bir sanayi kenti olarak kendini inşa etmesine tanıklık ettiği için ve çalışan toplumun sosyo-ekonomik durumunu, yaşam biçimini ve kalitesini önemli ölçüde yansıtması nedeniyle sosyal değere ve sosyolojik öneme sahiptir.
Öncelikle Emlak Kredi Bankası Uşak Evleri ismiyle başlayan bu projenin sahibi Türkiye Emlak Kredi Bankasına mercek tutalım:
Türkiye Emlak Kredi Bankası Üstlendiği Rol Nedir?
Osmanlı Devleti tarafından yetimlerin haklarının korunması amacıyla kurulan Eytam Nezareti ve yetim mallarının işletilmesi için kurulan Eytam Sandıklarına ait mülkler Milli Mücadele sonrası Ziraat Bankası’na aktarıldı. Türkiye’de 1926 yılında halkın inşaat teşebbüslerini ve yetim haklarını da korumak bulunan amacıyla Emlak ve Eytam Bankası adıyla kurulur. Eytam Sandıklarının emlak sektörüne kredi veren bir bankaya dönüştürülmesi savaş sonrasında harap olmuş ülkenin imarı, milletin tefecilerden kurtarılması ve yetim paralarının en güveniliri şekilde korunması ve işletilmesi gerekçeleriylebaşlar.
Böylece devlet, başkent Ankara’dan başlayarak tüm Anadolu’da modern yaşam deneyimini ve kalitesini ekonomik olarak sunabileceği yerleşimlerin tasarlanması için öncü olur; asri ve sıhhi mekanları kendi memurları için kendisi üretir.
14 Haziran 1946 tarihinde yurt çapında imar çalışmalarına düşük faizli kredi temin edebilmek amacıyla 4947 sayılı yasa ile ile kurulan Türkiye Emlak Kredi Bankası tarafından Emlak ve Eytam Bankasının aktif ve pasifleriyle birlikte tüm hak ve yükümlülükleri devralındı.
Türkiye’nin Gecekondu Meselesi Ne Zaman Başladı?
Türkiye’de Kurtuluş Savaşı sonrası oluşan tabloda tümüyle harap olmuş bir ülke kalmıştı.1922 yılında ki zafer sonrası kendini toparlamaya çalışan Anadolu halkı, 1928 yılında ki kuraklık ve çekirge istilasıyla birleşince meydana gelen kıtlıkla sarsılmıştı. Daha sonrasında 1929 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nden başlayıp, Avrupa’ya ve dolayısıyla da Türkiye’ye kadar dalga dalga yayılan Büyük Buhran ile had safhaya ulaşmıştı. İnsanlar kitleler halinde taşradan şehirlere göç ediyor sahipsiz gördüğü hazine arazilerine gecekondu mahalleleri kuruluyordu.
Türkiye’de 1930’lu yıllardan başlayarak devlet, konut sorunu ile ilgilenmiştir. Göçle gelen bütün nüfusa konut yapımı konusunda yardım edilmesi imkansızdır.İlk denenen çözüm modeli, Devlet imkanlarıyla kamu çalışanlarına konut edinme konusunda yapılacak yardımlarla örnek ev tipi,örnek mahalleler oluşturmak olmuştur.Bu yeni evler sundukları modern yaşama biçimleri ve asri standartlar aracılığıyla memurların yerel halka örnek olmalarının da yolunu açar.
Emlak ve Eytam Bankasının 1946 yılında çıkarılan yasa ile Emlak ve Eytam Bankasına dönüştürülür. Emlak Kredi Bankası’na bünyesinde kurulan Türkiye İnşaat ve Malzeme Şirketi ve Ankara İmar Limited Şirketi aracılığıyla ülke genelinde planlanan büyük bir imar faaliyetine başlanır.
Türkiye’de devletin konut sunumunu etkileme rollerinden biri arsa arzı ve konut kredileri olmuştur. Bir diğer rolü de doğrudan konut yapımcısı haline gelmesidir. Bu yapının en önemli unsuru Marshall Planı’dır. Savaş sonrasında Türkiye’nin Truman Doktrini çerçevesinde Marshall Planı kapsamına alınmasıyla giderek gelişen Türkiye-ABD ilişkileri, 1947 yılında Türkiye’nin “Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası”na ve “Uluslararası Para Fonu”na üye olmasıyla önemli bir noktaya ulaşmıştır.
Gecekondulaşma olarak karşımıza çıkan konut sorununun ülke genelinde uygulanan bir politika ile çözülmesi gerekliliği, 1958 tarihli İmar ve İskan Vekaleti Kuruluş ve Vazifeleri Hakkında Kanunla kayıt altına alınmıştır. Türkiye’de, konut politikasının saptanması ve uygulaması görevi 9 Mayıs 1958 tarihli 7116 sayılı yasa ile Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’na verilmiştir. Bakanlık konut üretimiyle ilgili pek çok mevzuat çıkarmış, bu görev yetkiler 1983 yılının sonunda bakanlığın görev ve yetkilerini düzenleyen 180 sayılı kanun hükmünde kararnameyle kaldırılmıştır. Günümüzde Bayındırlık ve İskan Bakanlığı`nın konut politikasının
saptanmasında ve uygulanmasında yetkisi bulunmamaktadır.
105 Evler Projesi Başlıyor
1957 seçimleri Demokrat Partinin (DP) herkes için eski “pırıltısını” kaybetmeye ve düpedüz sallanmaya başladığı bir dönemde gerçekleşti. İktidar partisi DP, seçim kampanyasını bütünüyle ekonomik kalkınma teması üzerine kurdu. Ayrıca büyük kentlerde başlatmış olduğu “imar hamlesi”ni Anadolu kentlerine yaymayı vaad ediyordu.27 Ekim 1957 günü önemli bir oy kaybına uğrasada Demokrat Parti tekrar kazandı.
Emlak Kredi Bankası “Uşak Evleri Projesi”ne 24 Mayıs 1958 gününü son müracaat tarihi olarak belirlemiştir. Bu tarihte Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Adnan Menderes olup Uşak Belediye Başkanı Hakkı Yağcı ve Uşak Valisi İlhan Engin dir.
Gazete İlanlarında Türkiye Emlak Kredi Bankası Uşak Evleri
Emlak Kredi Bankası 1958 yılında verdiği gazete ilanlarıyla “Uşak Evleri Projesi”ni şöyle duyuruyordu:
“Uşak’ta 105 evli modern mahallenin inşaatına başlanılmıştır. Uşak’ın en müstesna bir semtinde bahçeler içinde her türlü konforu ihtiva eden evler dörder odalıdır. Evlerin satışında Uşak Şubemizde bir ev hesap açtırmış bulunanlara tercih hakkı tanınacaktır.”
Emlak Kredi Bankasının Milliyet Gazetesine verdiği gazete ilanı
Uşak Kent merkezi ; Osmanlı döneminde 1897 yılında açılan Alaşehir-Uşak tren yolu hattı ile birlikte istasyonun kurulduğu mevki yönünde gelişmeye başlamış “İstasyon Caddesi” ismiyle bir yol yapılmıştı. Bu tarihten sonra şehrin gözde muhiti cadde istikameti olmuştu.
Emlak Kredi Bankasının “Uşak Evleri Projesi” kapsamında yapılacak konutlar başlangıçta kamu çalışanlarına hitap etmesi planlansada yeterli talep görmemesi nedeniyle sonradan Uşak halkının müracaatına açılmıştı. Uşak Kentinin Yerli Nüfusu, “temelinden yılanlar çıkıyor burada oturulmaz” gibi dedikodular nedeniyle bu siteye rağbet etmedi. Uşak taşrasından şehre göç eden Uşaklılar tarafından oldukça yeterli bir müracaat olup çekilişe bile gidildi.
Emlak Kredi Bankasının “Uşak Evleri Projesi”ni duyurmak amacıyla verdiği bir başka gazete ilanı ise müracaat koşulları hakkında ayrıntılı bilgi vermekteydi;
Türkiye Emlak Kredi Bankası Uşak Şubesi- Hususi Keşide – Dükkanlı Ev
Çekiliş Tarihi: 8 Temmuz 1958
Son Para Kabul Tarihi: 24 Mayıs 1958
-Her 500 liraya bir kur’a numarası verilir.
-Bu çekilişe ait olmak üzere son para kabul tarihinde ki mevduat miktarının keşideye tekaddüm eden günün akşamına kadar hesaplarda aynen kalması lazımdır.
Emlak Kredi Bankasının “Uşak Evleri Projesi”ni duyurmak amacıyla verdiği bir başka gazete ilanı
Türkiye Siyaseti Uşak’ta Karıştı
1959 tarihinde Uşak’ta yaşanan üzücü olaylar 1960 darbesine giden sürecin başlangıcı oldu.
30 Nisan 1959 tarihinde İsmet İnönü’nün Uşak gezisinde olaylar çıktı. İnönü’nün Kurtuluş Savaşı’nda karargâh olarak kullandığı evi ziyaret etmesi, Uşak Valisi tarafından önlenmek istendi. Valinin bu yasadışı buyruğunu kabul etmeyen Emniyet Müdürü ve Jandarma Komutanı aynı gün görevden alındılar. Polis, halkı dağıtmak için göz yaşartıcı bomba kullandı. Akşam Uşak iline civardan DP’li partizanlar getirildi. 1 Mayıs 1959 : Uşak’tan ayrılmak üzere tren istasyonuna gitmekte olan İnönü’nün arabası önü kesilerek durduruldu. İnönü arabadan inip, yaya olarak istasyona giderken arkasından başına taş atıldı, İnönü başından kan akarak trene ulaştı ve İzmir’e gitti. İzmir’de CHP’nin yapmak istediği toplantı engellendi. DP’li partizanlar, Demokrat İzmir Gazetesi’ni bastılar, matbaa makinelerini parçaladılar.
Bu süreç 27 Mayıs 1960 tarihinde ki, 27 Mayıs Darbesiyle sonuçlandı. Türk Silahlı Kuvvetleri idareyi ele aldı. Meclis feshedildi.
105 Evler Projesinin Bitiş Tarihi
Türkiye Emlak Kredi Bankasının 1958 yılında Uşak’ta başlattığı “105 Evler Mahallesi” projesi ülke siyasetinin kavgalı ortamının 196o darbesiyle kesintiye uğraması ve ekonomik kriz nedeniyle uzamıştı. Bu mahallenin teslimi 1968 yılında açılan “SSK Hastanesi”yle birlikte olmuştur.
