ARAŞTIRMA: ÖMER AŞÇI //
KAYNAK: 

Uşak;  olan Kartal Hava Müfrezesi’ nin kurulduğu yerdir.

Uşak ili tanıtımında kullanılan  sloganı hepimizin hafızasında önemli bir yer işgal etmektedir. Uşak şehrinin ilklerini vaktimiz oldukça ortaya koymaya devam edeceğiz.

Kurtuluş Savaşı’ nın ilk muharip uçak filosu olan Kartal Hava Müfrezesi’ nin kuruluş sürecini anlatalım:

• Kuvva-i Havaiye Şubesi Kuruluşu

Türkiye’de modern havacılığın tarihi, Osmanlı Dönemi ;1 Haziran 1911’de Hava Kuvvetlerinin kuruluşu ile başlar. Yapılan yardımlarla alınan uçaklar,Hava Kuvvetlerinin ilk yapısını oluşturur.

23 Nisan 1920‘de Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılışının hemen ardından 13 Haziran 1920: Milli Müdafaa Vekaleti’ nin (savunma bakanlığı) Erkan-ı Harbiye Dairesinin 328 sayılı emriyle hava teşkilatı yeniden düzenlenir. Buna göre Hava birliklerinin ismi  oldu.(1)

1919 yılı başlarında, Harbiye Nezareti emrinde olmak üzere yeni bir “Kuva-i Havaiye Müfettiş-i Umumiliği” kuruldu.(2)

Filistin, Irak, Kafkas cephelerinden çekilebilen Konya ve İstanbul’da depo edilen istasyonda eğitim, keşif ve av tayyaresi olmak üzere “45” tayyare bulunuyordu. Ancak bunların büyük bir kısmı uçamaz durumda idiler.

Yunan ordusunun 1 nci Kolordusu; 15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir’i işgali sonrası 23 Haziran 1920 tarihinden itibaren doğu yönlü taarruzuyla hızla ilerleyerek 28 Haziran 1920 günü Eşme kazasına kadar ulaşmıştı.(3)

Yunan birliklerinin Alaşehir-Eşme hattında ilerlemeleri sırasında bir tayyare bölüğününde savunma güçlerine katılması istenmişse de teknik nedenlerle mümkün olmamış idi.

Genişleyen Yunan işgali karşısında, kuruluşunu tamamlayamamış Türk kuvvetleri çekiliyor ve dağılıyor. Kasaba ve şehirler birer birer Yunan işgali altına alınmasını takiben bölge halkı evlerini boşaltıp, doğu kısımlara çekilmeye başlamıştı.

Osmanlı Hava Kuvvetlerinden Kuvva-i Milliye Güçlerinin tasarrufuna geçen uçaklar Konya Tayyare İstasyonunda tamir edilip cepheye sevk ediliyordu.

Konya Tayyare İstasyonunda; tayyare yedek parçaları ve tamir malzemeleri İstanbul’daki gizli teşkilat “Felah Grubu” tarafından kaçak yollarla yurt dışından getirilmeye yada işgalci kuvvetlerin depolarından rüşvet karşılığı temin edilmeye çalışılıyordu.

Uçakların bir bölümü kanatlarında kullanılan Emayit adlı özel kaplamanın eksikliği nedeniyle yumurta akı ve patatesten yapılan karışımın sürüldüğü brandalar kullanılarak uçuruluyordu.

İlk pilotlardan Sıtkı Tanman da anılarında, Fransız siyaset adamı Franklın Bouillon’un aynı günlerde Eskişehir’deki uçaklarımızı gördüğünde:

“ Ne delice kahramanlık, elbette kazanırsınız azizim! ”

dediğini yazıyor.(4)

Uşak’ta kurulan savunma cephesine Kuva-i Seyyare Komutanlığı’na bağlı 23. Fırka(Tümen) komutasına Orgeneral İzzettin Çalışlar memur edilmişti. Uşak’ın batısında İtecik Dağı eteklerine yerleştirilen birliklerle yapılacak bir savunma hattı planlanıyordu.

Uşak savunmasını yapacak birliklere hava desteği sağlayacak bir hava birliğinin teşekkülüne ihtiyaç görüldü.

• Uşak Kartal Hava Müfrezesi Kuruluyor:

Konya Tayyare İstasyonunda ki en sağlam 3 uçak , Yüzbaşı Fazıl Bey komutasında kurulan “ Kartal Hava Müfrezesi” ismiyle 1920 yılı Temmuz ayının sonlarında Uşak Cephesinde ki Kuva-i Seyyare Komutanlığı 23. Fırka(Tümen)emrin gönderilir.

Uşak Kartal Hava Müfrezesi Kadrosu

Böylece İstiklal Savaşında Türk havacılığı, 23’üncü Tümen Komutanlığı emrinde olmak üzere Uşak Tayyare Meydanında başlamış bulunuyordu.

Uşak Havalananından Kartal Hava Müfrezi’nin lojistiği için basit bir tamirhane kurularak bir kamyon tahsis edilir.

Uşak Kartal Hava Müfrezesinin alternatifi olarak Afyon Karahisar ve Dumlupınar arasında birer yedek meydan hazırlanacaktır.

Kartal Hava Müfrezi’nin bağlı olduğu 12 nci Kolordu Komutanlığıyla irtibatını sağlamak üzere bir hava subayı görevlendirilir.
Kartal Hava Müfrezi’nin personel, uçak ve malzeme ikmali Konya İstasyon Komutanlığı tarafından sağlanacaktır.

Yüzbaşı Fazıl’ın arzu ve isteği üzerine bu müfrezeye “Kartal” ismi verilmiş, tayyarelerin gövdelerinin sağ ve sol yanlarına yağlı boya ile pençelerinde birer bomba taşıyan, uçar vaziyette kartal resimleri yapılmıştı. Kartal Hava Müfrezesi; Hava Kuvvetlerinde amblem kullanan ilk uçuş birliği olur.

“Kartal Hava Müfrezesi” ismiyle kurulan bu hava birliği; “Kuvva-i Milliye Ordusunun İlk Hava Kuvveti“ hüviyetindedir. Batı Cephesinde kurulan ilk hava birliği Kartal Hava Müfrezesi olmuştur.

• Kartal Hava Müfrezesi Filosu Uşak Hava Meydanında

“Kartal Hava Müfrezesi” teşkilinde yer alan bu uçaklar; Yıldırım Ordular Grubu emrinde Filistin Cephesinde görev yapan Alman Paşa Tayyare Bölüklerinden kalma tek kişilik av uçakları olup diğerlerine göre iyi durumda olduğundan kısa zamanda uçuşa hazır duruma getirilebilen uçaklar idi.

Yüzbaşı Fazıl komutasında faaliyetlere başlayan Uşak’ta ki “Kartal Müfrezesi” Vecihi Hürkuş, Halil (Ziver), Behçet ve Hayrettin Beylerden oluşmaktadır.

Kartal Hava Müfrezesinden; Albatros D- II, Aeg C-IV, Avro 504 ve Pfalz D-III tipi tayyareler bulunmaktadır. 15 gün sonra da iki kişilik bir keşif uçağı da müfrezeye katılacaktı.

• Kartal Hava Müfrezesi Filosu Uçakları

Vecihi Hürkuş, Konya’da çalışır duruma getirdiği Pfalz D-III tipi tayyareyi Bursa’nın işgalinden sonra “Güzel Bursa” diye adlandırır.
Kartal Hava Müfrezesi birkaç gün içinde uçakları hazırlayarak uçuşlarına başlamıştı. Uşak’ta ki 23 ncü Tümen Komutanlığından almış olduğu emirle, 31 Temmuz 1920’den itibaren keşif ve kara birliklerini destekleme görevine başladı.

• 31 Temmuz 1920: İstiklal Savaşı’ nın İlk Hava Saldırısı Demirci Savaşı

İstiklal Savaşı’ nın İlk Hava Saldırısı konusunda birçok muteber kaynak Kartal Hava Müfrezesi pilotlarında Vecihi Bey’in Alaşehir Tren İstasyonunu bombalaması harekatını gösterir.

Manisa Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Görevlisi Dr. İsmail Oğuz, Kuvâ–yı Milliye‘nin Batı Anadolu’daki faaliyetleri özelinde “İsmail Oğuz, “Demirci’de Kuva-yı Milliye’nin Örgütlenmesi ve Faaliyetleri” isimli çalışmasında ; Uşak’ta ki Kartal Hava Müfrezesinin Demirci yakınlarında Simav Dağlarının Akça-kertik Geçidi’ne yakın Cevizlik mevkinde ki savaşa verdiği hava desteği olduğunu iddia eder.

İstiklal Harbinde Akıncılar Bölgesi olarak adlandırılan ve Demirci, Gördes, Selendi, Simav, Kula, Sındırgı, Bigadiç’in dağlık kısmını içine alan bölge büyük bir direnişe sahne olur.

Kuruluş savaşının ilk hava saldırısı; Türk Hava Kuvvetlerimizin Kartal Filosundan Fazıl Bey ve Vecihi Bey (Hür-kuş) tarafından 31 Temmuz 1920 gününün erken saatlerinde beş bin kişilik Çerkez Ethem komutasında ki Kuva-yı Seyyare Birliği ile on bin kişilik Yunan ordusu arasında Demirci yakınlarında Simav Dağlarının Akça-kertik Geçidi’ne yakın Cevizlik mevkinde ki savaşa verdiği hava desteğidir.(Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı (Makale), http://www.tayyareci.com.mht)

Bu savaşta Yunanlılar üzerinde büyük etki yaptığından Yunanistan’ da Venizelos Hükumeti düşürülür ve Başbakan Venizelos Yunanistan dışına kaçar.

31 Temmuz 1920 günü akşamı Yunanlılar mağlup oldular. Kuva-yı Seyyare iki gün süren kanlı savaş sonunda Yunanlıları yenerek 1 Ağustos 1920 günü Demirci’yi ele geçirdi.

Fakat bu başarının sevinci uzun sürmeyecekti. Yunan Ayvalık Tümeni durmadan takviye kuvvetler alarak toparlandı ve üç gün sonra Ethem kuvvetlerine karşı saldırıya geçti ve 4 Ağustos 1920 günü Demirci’yi tekrar ele geçirdi. Ethem Bey üstün Yunan kuvvetleri karşısında ciddi bir savaşı kabul etmeyerek çekilmiş, Yunanlılar tümen komutanı dahil 25 yaralı ve 2 ölü vererek Demirci’ yi tekrar ele geçirmişlerdi. Bu arada Kuva-yı Seyyare’nin de kayıpları vardı. En önemli liderlerinden Hafız Hüseyin Bey şehit oldu.

Hiç olmazsa Gediz’ in düşman eline geçmesini önlemek için, Ethem Bey kuvvetlerini Simav Gölü’nün kuzeyini esas tutan bir hatta çekti.

Kartal Hava Müfrezesi;keşifler sırasında görülen önemli düşman hedeflerine bomba ve makineli tüfeklerle taarruzlar yaptığı gibi, özellikle Demirci Muharebesinde kara birliklerini destekleme vazifesi alan uçaklar çok alçaktan yaptıkları bomba ve makineli tüfek atışlariyle düşman birliklerini dağıtmış ve topçu mevzilerini susturmak suretiyle kara birliklerine yardımda bulunmuştu.(http://www.cengizcetintas.com/203.html)

• 15 Ağustos 1920: Alaşehir tren İstasyonu Saldırısı

23. Tümen komutanı Albay İzzettin Bey, Kartal Müfrezesine Eşme-Kula – Alaşehir yöresinin keşfi emrini vermesiyle Uşak Havalananından kakan Vecihi Hürkuş Kurtuluş savaşının bu ilk hava görevini “Güzel Bursa” isimli uçağı ile yapacaktır.

Saat 08’de havalanan “Güzel Bursa” yarım saat sonra Kula’ya varır. Burayı taradıktan sonra Alaşehir Ovası’na yönelir. Haziran ayından beri Yunan işgali altında bulunan Alaşehir’deki düşman birliklerine ait küçük kuvvetleri not alan Vecihi Hürkuş, istasyon civarındaki kalabalığı fark eder. Bu kalabalığı daha iyi görebilmek için alçalır.

İstasyona yeni gelen bir tabur trenden inmektedir.Vecihi Hürkuş, ardı ardına iki bombayı düşman kuvvetleri üzerine bırakır. Bu ani baskın karşısında düşman askerleri şaşkına döner. Bu şaşkınlıktan daha fazla yararlanmak isteyen Vecihi Hürkuş 50 metreye kadar alçalarak makineli tüfeğini boşaltmaya başlar.

Yere o kadar yakındır ki korku içinde kaçan düşman askerlerini tek tek geçebilmektedir. Makineli tüfeğini boşaltarak üsse dönen Vecihi Hürkuş, “Güzel Bursa” ile gerçekleştirdikleri ve başarıyla geçen bu ilk görevi arkadaşlarına coşkuyla anlatır.

• 20 Ağustos 1920: Demirci Muharebesi

20 Ağustos 1920’de “Güzel Bursa” Simav bölgesinin keşfi için tekrar havalanır. Bu uçuşta Vecihi Hürkuş’a arkadaşı Halil Bey’de kendi tayyaresiyle eşlik edecektir. Simav bölgesinde iki kol halinde yapılan keşifte düşman birliklerine rastlamazlar. Yere inip raporlarını verdikten sonra kumandanlıktan gelen bir telgraf, düşman tayyarelerinin Simav vadisi’nde denetimimiz altındaki bir alaylık çadırlı ordugâha iki bomba attığı haberini bildirir. Bunun üzerine saat 18.00’de Vecihi Hürkuş tekrar havalanır.

Demirci’de bulunan düşman birliğini ve birliğin yedek kuvvetlerini bombalar Yere indiğinde arkadaşları yeni gelen bir telgraf yazısından heyecanla bahsederler: “Geç vakit Demirci mıntıkasında uçan bir tayyaremiz, yere sürünürcesine, düşmana bomba ve makineli tüfek ateşi ile hücum ederek, birçok oktalarda toplananları dağıtmış ve aynı zamanda kıtalarımız üzerinde büyük bir tesir bırakmıştır.”

Kartal Hava Müfrezesini Yunan Generali Neder, Kurtuluş Savaşı hatıralarında bu olayı şöyle anlatmıştı. “Aynı gün saat 10.15’te iki bin Türk askeri Demirci’deki bölüklerimize taarruz etti. Cepheyi yarmak istiyorlardı. Simav yönünden gelen bir Türk uçağı Demirci’de bulunan birliği ve birliğin yedek kuvvetlerini bombaladı.

• 21 Ağustos 1920: Demirci Muharebesine devam

21 Ağustos 1920’de Kartal Hava Müfrezesinden Pilot Yüzbaşı Fazıl Bey ve Sivil Pilot Vecihi Bey uçakları ile Demirci bölgesi üzerinde uçarak muharebe sahasında Yunan kuvvetlerini bomba ve makineli tüfek ateşine tuttular.

İki tayyarenin etkisi şüphesiz ki daha büyük olacaktır. 45 dakika sonra hedeflerine ulaşan tayyareciler yerde iki tarafın kıyasıya bir topçu düellosu ile karşılaşırlar. Tayyarecilerimiz iki koldan Yunan topçu mevzilerine bomba ve makineli tüfek atışında bulunurlar. Bu hücum sonrasında dağılan düşman birlikleri panik içerisinde kaçışırlar. Yukarıda iki tayyareci neşe içinde onları seyretmektedir.

Vecihi Hürkuş, kısa bir süre içinde, 13 sorti daha yaparak 20 saatlik muharebe uçuşunu tamamlar. İstanbul’da bulunan yakınları İstanbul Hükümeti’nin rahat vermemesi nedeniyle Eskişehir’e kaçmak zorunda kalmışlardır. Bu haberle izinli olarak Uşak’tan Eskişehir’e gider.

• 27 Ağustos 1920: Yunan Eline Geçmesin diye Uçak Yakıyoruz

Kartal Hava Müfrezesine 27 Ağustos 1920 günü AEG C-IV tipi keşif uçağı katılmıştı. Konya’dan trenle bölüğe gönderilen (A. E. G.) tipindeki iki kişilik keşif uçağı meydanda uçuşa hazırlanmakta iken, düşmanın Uşak’a yaklaşması üzerine, henüz uçacak bir durumda olmadığından. Yunanlıların eline geçmemesi için yakıldı.

• 29 Ağustos 1920: Uşak’ın İşgali

Yunan ordusu çok büyük kuvvetlerle Uşak üzerine yürüyerek 29 Ağustos 1920’de kenti işgal eder. Kartal Hava Müfrezesi; elindeki tayyareleri trenle Afyon’a nakletmek zorunda kalarak 12. Kolordu emrinde Uşak-Gediz yöresinde hava keşfi görevlerine devam ettiler. Bundan sonra Kartal Hava Müfrezesi lağvedilerek II. Tayyare Bölüğü olarak adlandırılacaklardı.

• Uşak Hava Meydanı Yunan Hava Kuvvetlerine Geçiyor

Kartal Hava Müfrezesi’nin Uşak’ta ki hava alanı bu sefer Yunan Uçaklarına imkan olmuştu. Yunan Ordusu 1.Kolordu merkezi haline gelen Uşak kazası havaalanına 3 ncü Tayyare Taburu yerleşir.

Yunan Ordusunun Uşak, Afyonkarahisar, Kütahya ile Bursa’da uçuş pistleri, Anadolu’da 30’a yakın uçağı vardı. Atina’da yedekte bekletilen 39 uçak daha eklendiğinde Yunanlıların 69 uçaklık bir hava gücü olduğu görülür. Bu uçakların bir kısmı bombardımanda da kullanılabiliyordu.

Kaynaklar:

1. https://www.hvkk.tsk.tr/Custom/Hvkk/96
2. Baker Boys – Clinton Angus
3. MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE EŞME (1919-1923)YÜKSEK LİSANS TEZİ/ Burhanettin ŞENLİ
4. TANMAN Sıtkı, Türk Havacılık Tarihi İstiklal Harbi 1918-1923 2.Cilt 2.Kitap, Hv.Bsm., Eskişehir, 1953